Του Μανώλη Βραχνάκη
Δηλώνω εξαρχής πως με ερέθισμα την πρόσφατη συμπεριφορά του κ. Πολάκη, θα προσπαθήσω να υπερασπιστώ την σύγχρονη ατομική ελευθερία, μέσα σε μια οργανωμένη κοινωνία. Στήριγμά μου σε αυτήν μου την προσπάθεια το «Περί Ελευθερίας» του Τζον Στιούαρτ Μιλλ, που εκδόθηκε στην Αγγλία εκατό χρόνια πριν από τη γέννηση του γράφοντος.
Σκοπός της κοινωνίας είναι η ευημερία του ατόμου. Όταν ευημερεί μια κοινωνία, ευημερούν όλα της τα μέλη. Η εξέλιξη της οργανωμένης κοινωνίας δυτικού τύπου, που τείνει να επικρατήσει σε ολόκληρο τον πλανήτη, δομείται πάνω στις βασικές αρχές του φιλελευθερισμού, που, με μικρές παραλλαγές, εμπεριέχει και αρκετές αρχές της σοσιαλδημοκρατίας. Φιλελεύθερο άτομο είναι εκείνο που θεωρεί κόσμο του τον πλανήτη, με την ευρύτερη έννοια της πατρίδας και είναι κομμάτι της εποχής του όχι με την στενή έννοια της φυλής, του φύλου, της παράταξης, της αίρεσης, της εκκλησίας ή της τάξης που τον περιβάλλει. Η άλλη μορφή πολιτείας ανιχνεύεται στην Αθηναϊκή Δημοκρατία εικοσιπέντε αιώνες, περίπου, πριν την εποχή μας και δεν θα μας απασχολήσει εδώ.
Βασικοί πυλώνες, τα πιστεύω, του φιλελευθερισμού αποτελούν το άτομο, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ανεκτικότητα και η διαφορετικότητα και 2 φυσικά η ανελαστική προσήλωση στην ελεύθερη λειτουργία των αγορών. Συμπτύσσοντας τώρα τις παραπάνω έννοιες μπορούμε να κρατήσουμε ως τις πλέον βαρύνουσες τις δύο πρώτες, δηλαδή το άτομο και την ελευθερία. Θεωρώ ότι τόσο η δικαιοσύνη, η ανεκτικότητα και η διαφορετικότητα, όσο και η πίστη στην ελεύθερη αγορά πηγάζουν, διαμορφώνονται και εξαρτιούνται από τις ενέργειες λόγων και πράξεων του ατόμου με βάση την ποσότητα και ποιότητα της ελευθερίας που του παρέχεται από τους άλλους. Βεβαίως εμμένουμε στην αρχή πως η ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης γνώμης είναι απαραίτητα συστατικά για την ευημερία του ατόμου και σε προέκταση της κοινωνίας κάθε εποχής. Η κάθε εποχή οργανώνεται πάνω σε δεδομένες αλήθειες που μπορούν να αναθεωρηθούν ως λαθεμένες από τις επόμενες γενεές, τα σφάλματα κάθε νοήμονος όντος είναι διορθώσιμα.
Με την αριστοτελική θεωρία της μεσότητας η αλήθεια εν τέλει εξαρτάται από της επίτευξη μιας κάποιας ισορροπίας ανάμεσα σε δυο αντιτιθέμενες αιτιολογήσεις. Η ελευθερία ισορροπεί πάνω στην ανάγκη για την απόλυτη, χωρίς περιορισμούς, ελευθερία του ατόμου, που επιστημονικά ορίζεται ως αρνητική ελευθερία και στην υπό όρους, με περιορισμούς, ελευθερία που αντίστοιχα ορίζεται ως θετική ελευθερία. Προκειμένου, δηλαδή, να επιτευχθεί ο βαθμός ευδαιμονίας που το άτομο επιδιώκει μπορεί π.χ., το άτομο, να οδηγεί το αυτοκίνητό του όπως και όπου επιθυμεί ή να περιορίσει την κλίμακα της ατομικής του ικανοποίησης, οδηγώντας σύμφωνα με τους κανόνες που η κοινωνία μέσα στην οποία ζει έχει θεσπίσει και που εκείνο έχει συναινέσει. Σε κάθε περίπτωση το άτομο αναλαμβάνει το μερίδιο της ευθύνης και τον κίνδυνο που του αναλογεί, με δεδομένο πως τόσο οι γνώμες όσο και οι πράξεις του δεν βλάπτουν, ούτε υποκινούν βλαπτικές ενέργειες για τους άλλους.
Εδώ μπορούμε να κρατήσουμε μια μικρή υποσημείωση, χωρίς περαιτέρω αναλύσεις, πως είναι μακροπρόθεσμα χρήσιμο να υπάρχουν διαφορετικά πειράματα ζωής. Οι δεξαμενές ευχαρίστησης των ανθρώπινων όντων παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις, κάτι που για κάποιον θεωρείται σημαντικό για την ολοκλήρωσή του για άλλους μπορεί να αποτελεί τροχοπέδη. Ο γράφων π.χ. αντλεί ευχαρίστηση από την χειμερινή κολύμβηση, για άλλους ακούγεται και είναι εξωπραγματικό. Αν αποδεχτούμε, λοιπόν, ότι η ελευθερία ανάπτυξης της ατομικότητας είναι το ουσιωδέστερο στοιχείο της ανθρώπινης ευημερίας, είναι απαραίτητο να οριοθετήσουμε το εύρος μεταξύ ελευθερίας και κοινωνικού ελέγχου, με γνώμονα ένα περιβάλλον που θα παράσχει στα άτομα ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης, στα πλαίσια μιας ευρύτερης κοινωνίας.
Θα πρέπει να δεχτούμε επίσης πως είναι πολύ σημαντικό να παρέχεται ελεύθερο πεδίο δράσης σε ενέργειες που αποβλέπουν σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, ασχέτως αν οι κοινωνικοί διαμορφωτές (οι συντηρητικοί, τα ΜΜΕ, οι θρησκευτικοί ζηλωτές, οι κυβερνήσεις), αντιτίθενται σε αυτό. Η ατομική και η κοινωνική ευθύνη ορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η ουσία της συμπεριφοράς κινείται σε δυο άξονες. Πρώτον, δεν πρέπει οι κρίσεις και τα έργα ενός ατόμου να προκαλούν ζημία και βλάβη στα συμφέροντα των άλλων και, δεύτερο, το κάθε άτομο είναι υπεύθυνο, στο μερίδιο που του αναλογεί, για την προάσπιση της κοινωνίας και των μελών της από κάθε ζημία ή επιβουλή. Η ανθρώπινη συμπεριφορά συνυφαίνεται ανάλογα με τα δοσμένα όρια των (πολιτικών) ελευθεριών κάθε εποχής. Η ελευθερία αντιτίθεται στον καταναγκασμό, που προϋποθέτει την επί τούτου επέμβαση κάποιων άλλων σε πεδία που υπό κανονικές συνθήκες το άτομο θα μπορούσε να δράσει. Με δεδομένο πως οι κοινωνίες διαθέτουν μόνο συντηρητικά αντανακλαστικά, βλέπουμε ξανά τις τελευταίες μέρες να στοχοποιείται ένα πολιτικό πρόσωπο για τις γνώμες και τα έργα του. Μάλιστα μέσα σε ένα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικά ασταθές περιβάλλον καλείται ο αρχηγός της μείζονος αντιπολίτευσης να απολογηθεί για το σύνολο των ενεργειών τού, και μέλους της παράταξής του, συγκεκριμένου ανδρός. (Παρενθετικά, τα σύγχρονα δημοκρατικά κόμματα είναι πολυσυλλεκτικά, με διαφορετικά άτομα και ιδέες να συνυπάρχουν κάτω από μια κοινή στέγη). Έχοντας κατά νου όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω ας δούμε σαν παράδειγμα τις ενέργειες του κ. Πολάκη. Ο κ. Πολάκης είναι γιατρός και ήταν υπουργός της προηγούμενης κυβέρνησης. Εν μέσω καραντίνας, λόγω του covid19, φαίνεται να συντρώγει με τουλάχιστον επτά ακόμα παρευρισκόμενους σε κάποιο κλειστό ιδιωτικό χώρο. Εκτός από αυτό δημοσιεύει σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης τις φωτογραφίες του γεγονότος, προσθέτοντας συν τοις άλλοις δυο δεκαπεντασύλλαβους στίχους (μαντινάδα) ελαφρά παραλλαγμένους, που αποδίδονται στον Νίκο Καζαντζάκη.
Με μια πρώτη ανάγνωση το όλο συμβάν δεν φαίνεται να βλάπτει τα συμφέροντα κανενός. Δεν φαίνεται η συγκεκριμένη πράξη τόσο του κ. Πολάκη όσο και των υπολοίπων να προκαλεί ζημία στην κοινωνία. Όλοι οι παρευρισκόμενοι είναι ενήλικες, βρίσκονται εκεί με δικιά τους ευθύνη και η κοινωνία οφείλει να τους παράσχει την κοινωνική και νομική ελευθερία να ενεργούν και να υφίστανται οι ίδιοι τις συνέπειες των ενεργειών τους.
Από την άλλη η εξουσία, επικαλούμενη λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, θεσπίζει μέτρα προστασίας, με ισχύ από 6 Νοεμβρίου 2020. Με το άρθρο 1. αναστέλλονται οι «Συναθροίσεις/Δημόσιες ή κοινωνικές εκδηλώσεις, ανεξαρτήτως χώρου ιδιωτικού ή δημόσιου…». Ανατρέχοντας το Ελληνικό Σύνταγμα διαβάζουμε στο άρθρο 11, παράγραφος 1 πως: «1. Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα.» (sic!). Στην παράγραφο 2. αναφέρεται πως για τις δημόσιες υπαίθριες συναντήσεις υπεύθυνη είναι η αστυνομία, στην οποία δίνεται η εξουσία να τις απαγορεύσει, εάν κατά την κρίση της συντρέχουν σοβαροί κίνδυνοι διατάραξης της κοινωνικοοικονομικής ζωής!
Με βάση, λοιπόν, τις διατάξεις του συντάγματος, υπερασπίζομαι το δικαίωμα του κάθε ατόμου-πολίτη να ενεργεί κατά την κρίση του με λόγια και έργα που προάγουν την ατομική του ευδαιμονία. Κρίνοντας από την πλευρά της αρνητικής, (άνευ περιορισμών), ελευθερίας δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία που να καταδείχνουν πως η ενέργεια του ατόμου Πολάκη βλάπτει κάποιον συγκεκριμένα, μέρος ή όλον του κοινωνικού συνόλου. Ακόμα κανείς δεν μπορεί να επικαλεστεί πως η δημοσιοποίηση των κρίσεων του γιατρού και πρώην υπουργού Πολάκη ωθούν και προτρέπουν κάποιον ή μέρος του κοινωνικού συνόλου σε λόγια ή πράξεις που ενδέχεται να ζημιώνουν κάποιον ή μέρος του κοινωνικού συνόλου.
Βλέποντας επίσης από την σκοπιά της θετικής, (με περιορισμούς οι οποίοι είναι εις γνώση και έχουν γίνει αποδεκτοί από το άτομο), ελευθερίας δεν δικαιούται κάποιος να θεωρήσει πως οι ενέργειες του ατόμου-Πολάκη καταπατούν τις διατάξεις κάποιας κυβερνητικής απόφασης η οποία όμως αντιβαίνει βασικό άρθρο του Ελληνικού Συντάγματος. Μονάχα υποθετικά και μέχρι να αποδειχτεί εκ των πραγμάτων μπορεί κάποιος να ισχυριστεί πως η εν λόγω σύναξη αποτέλεσε αιτία να προκληθεί βλάβη σε κάποιον ή σε μέρος της κοινωνίας.
Άρα, με βάση τα παραπάνω, δεν δύναται να ισχυριστεί κανείς πως το συγκεκριμένο άτομο με τις πράξεις του ή αυτοί που ενδέχεται να επηρεαστούν από την συμπεριφορά του και να πράξουν αναλόγως, βλάπτουν το κοινό αγαθό της υγείας και άρα η πράξη του και οι πράξεις όσων ακολουθήσουν, χωρίς να ποδοπατούν τα κατοχυρωμένα δικαιώματα των πολιτών, επιβάλλεται να τύχει/τύχουν ανάλογης κρίσης ή ακόμα και τιμωρίας από την κοινωνία και όχι από το νόμο.
Η κυρίαρχη φιλελεύθερη δυτική κοινωνία εκλαμβάνει το άτομο ως μονάδα ανάλυσής της, (δηλαδή ένα σύνολο ατόμων αποτελούν μια κοινωνία), αλλά και ταυτόχρονα ως αυτοτελή όντα, με μοναδική εκ φύσεως αξία. Μολονότι η κυριαρχία του ατόμου πάνω στο σώμα και στο πνεύμα του είναι εκ των ων ουκ άνευ, ο καθένας οφείλει να σέβεται το γεγονός πως όλοι οι άλλοι απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα με αυτόν στην ελευθερία. Αν θεωρηθεί πως λόγω θέσεως το άτομο Πολάκης λειτούργησε με το συγκεκριμένο τρόπο, ένα άτομο ή ένα σύνολο ατόμων μπορεί να επικαλεστεί το παράδειγμα Πολάκη και να απαιτήσει ίσες απολαβές στην κατανομή των δικαιωμάτων, την τυπική ισότητα που δικαιούται. Υπερασπιζόμενοι το αναφαίρετο δικαίωμα στην ελευθερία του ενός υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα περί ισότητας όλων.
Η κρατούσα φιλελεύθερη ιδεολογία θεωρεί δεδομένο πως το άτομο διαθέτει και ηθική αξία και ορθολογισμό, άρα το ίδιο είναι ο κατ’ εξοχήν καλύτερος κριτής του εαυτού του. Καμιά εξωγενής δύναμη, είτε πρόκειται για άλλο άτομο είτε για θεσμούς και εξουσίες, δε δικαιούται να του υπαγορεύσει και να του επιβάλει ιδέες, πράξεις και συμπεριφορές.
Από την άλλη όλοι αναγνωρίζουν την ανάγκη να θυσιάσουν ένα μέρος της ελευθερίας τους προκειμένου να οργανώσουν ένα σύστημα ευρύτερης δικαιοσύνης που να λειτουργεί τελικά προς το συμφέρον τους και κατ’ επέκταση προς το συμφέρον όλων. Όμως κανένα συμφέρον δεν υπηρετεί ένα θεωρούμενο δικαϊκό σύστημα που, παρακάμπτοντας το σύνταγμα, επιβάλει επιλεκτικούς περιορισμούς, επικαλούμενο λόγους ανωτέρας βίας, (στο θέατρο κολλάει στην εκκλησία δεν κολλάει, στο εστιατόριο κολλάει στο γήπεδο δεν κολλάει, στο λεωφορείο κολλάει στο πλοίο δεν κολλάει…!), και ζητά από το άτομο να συμμορφωθεί με τους όρους και τους κανόνες που θεσπίζει και απαιτεί να γίνουν σεβαστοί από όλους.
Η εφαρμογή των κυβερνητικών αποφάσεων επιτρέπει στα καθ΄ ύλην αρμόδια εκτελεστικά όργανά του να επιβάλλουν στους πολίτες εξοντωτικές οικονομικές κυρώσεις δια ασήμαντο αφορμή, εάν π.χ. η χειρόγραφη βεβαίωση εξόδου δεν είναι γραμμένη κατά την αυθαίρετη κρίση των οργάνων του με τον προσήκοντα δημοσιο-υπαλληλικό τρόπο ή η νυκτερινή έξοδος για τις ανάγκες των κατοικιδίων πέρασε κατά δυο μέτρα τα ασαφή «ορισμένα» περιορισμένα όρια εξόδου.
Συνοψίζοντας, τονίζουμε πως αποτελεί πρώτιστη υποχρέωση των μελών μιας κοινωνίας η περιφρούρηση των κατακτημένων ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, που αποσκοπούν στην δημιουργία των συνθηκών εκείνων οι οποίες είναι απαραίτητες για την ατομική και κοινωνική ευδαιμονία. Ζούμε σε ένα φιλελεύθερο πολιτικό περιβάλλον δυτικού τύπου, με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Καμιά εξουσία δεν έχει το δικαίωμα να επιβάλει δια της βίας ενέργειες και συμπεριφορές στα μέλη της κοινωνίας που την ενέκριναν (την εξουσία). Μονάχα η ατομική ευθύνη και ο ορθολογισμός του κάθε μέλους ξεχωριστά της κοινωνίας μπορούν να ορίσουν τις απαραίτητες αρχές αντιμετώπισης μιας 6 κοινωνικής κρίσης. Διότι, όπως υποστηρίζει ο Mill, πάνω στον ίδιο του τον εαυτό, πάνω στο πνεύμα και στο σώμα του, κυρίαρχος είναι το άτομο. Στο άτομο παρέχεται η δυνατότητα να πάρει τον έλεγχο της ζωής του στα χέρια του για να αποκτήσει την πολυπόθητη αυτονομία που θα το οδηγήσει στην ολοκλήρωσή του. (Βέβαια από το 1859 πολλά έχουν αλλάξει στο δυτικό κόσμο. Όμως οι ιδέες του Mill περί της ελευθερίας και του ατόμου βρίσκουν ακόμα ένθερμους υποστηρικτές στην πραγματικότητα του σήμερα).
ΥΓ. Ο συγγραφέας διατηρεί το δικαίωμα να έχει διαφορετική άποψη ή να μην συμφωνεί με πολλά από τα παραπάνω.